همه چیز در مورد شب یلدا

شب یلدا یا همان (شب چله ) که به تازگی نیز به روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان نام گذاری شده. یکی از پرفروغ‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های ایرانی است که هر سال در تاریخ ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) خانواده‌ها را به خود جذب می‌کند. در این شب، آغاز فصل زمستان و بلندترین شب سال را جشن می‌گیرند.

معنای واژه "یلدا" از ریشه‌های سریانی به معنای زایش و تولد گرفته شده است. این جشن به نوعی نماد زایش و بازگشت نور و روشنایی است، زیرا از این پس ایام روز به طول می‌انجامد و به تدریج نور روزها بیشتر و طولانی‌تر می‌شود. نام "یلدا" با آغاز روزهای طولانی‌تر و بازگشت نور به تدریج وارد زبان فارسی شده است و به شب یلدا، یعنی شب طولانی‌تر و پرنور اشاره دارد. از دیدگاه آیین مهرپرستی، یلدا به عنوان شب تولد مهر، نمادی از بازمانده‌های آداب مهری است که در این جشن گرامی داشته می‌شود.

اهمیت شب یلدا در فرهنگ ایرانی بسیار بالاست و آن را به عنوان شب میلاد خورشید، عدالت، پیمان و جنگ نیز می‌شناسند. این جشن همچنین به عنوان آغاز سال نیز در نظر گرفته می‌شود.

همچنین، شب یلدا به عنوان آغازی برای چله بزرگ زمستان شناخته می‌شود. در دوران باستان، ایرانیان دو چله داشتند: چله تابستان و چله زمستان. چله زمستان که با شب یلدا آغاز می‌شود، نماد ورود به دورانی از سرما و سختی است که با چالش‌های فصل زمستان همراه است.

شب یلدا یکی از مهمترین جشن‌های فرهنگی و سنتی در ایران و مناطقی همچون آذربایجان، افغانستان، کردستان‌عراق، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان، ترکیه، کانادا، ایالات متحده آمریکا و انگلستان است. این جشن همزمان با انقلاب زمستانی برگزار می‌شود، که به جشن‌های باستانی ایران باستان برمی‌گردد.

از جاذبه‌های شب یلدا، تزیین سفره خانه‌ها با میوه‌ها و خوراکی‌های مختلف، مخصوصاً انار، سیر، و گردو است. این اقلام معمولاً به خاطر خواص آن‌ها در دوران سرما و برای حفظ سلامتی استفاده می‌شوند، همچنین، گردهمایی خانواده در این شب و گوش دادن به شعر و قصه زیر کرسی نیز از فعالیت های شب یلداست. این شعر و قصه‌ها معمولاً با مضامین مرتبط با شب یلدا، فصل زمستان و بازگشت نور و روشنایی است. در ادامه از مراسمات این شب توضیحات کامل‌تری خواهیم داد.

تاریخچه‌ی شب یلدا به دوران‌ باستان برمی‌گردد و مبدأ دقیق آن قابل تعیین دقیق نیست. با این حال، تأثیر و حضور این جشن در زمان‌های پیش از تاریخ را می‌توان از برخی یافته‌ها و نقوش باستانی بازسازی کرد.

به گفته‌ی برخی باستان‌شناسان، تاریخ شب یلدا را می‌توان به هفت هزار سال پیش برمی‌گردانند. آن‌ها از نقوش و آثار باستانی مانند ظروف سفالی دوران پیش از تاریخ به عنوان مؤید وجود یلدا و آیین‌های مربوط به این جشن یاد می‌کنند. این ظروف دارای نقوش و نمادهایی از ماه‌های ایرانی و حیوانات مانند قوچ و عقرب بوده‌اند که به شیوه‌ای مرتبط با شب‌ها و فصول سال آراسته شده‌اند.

از نظر رسمی، یلدا در دوره حکومت داریوش یکم وارد تقویم ایرانیان باستان شده است، که این تقویم از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصریان الهام گرفته بود. این جشن وارد تقویم رسمی ایرانیان شد و به‌عنوان جشنی مرتبط با آغاز فصل زمستان و بزرگداشت بازگشت نور و روشنایی در شب‌های طولانی‌تر و تاریک‌تر شناخته می‌شود.

در کنار مفهوم‌های معنوی، شب یلدا فرصتی است برای جمع آوری خانواده و دوستان، شادی و خرمی، مهیا کردن میزان شادمانی و به اشتراک گذاری آرامش و خوشی با یکدیگر.

غذاهای شب یلدا

در شب یلدا، خوراکی‌های خاصی نیز برای جشن و مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند. مانند آجیل، انار، هندوانه، سبزی‌پلو با ماهی و گاهی آش رشته که همگی جزء رسم‌های شب یلدا در خانواده‌های ایرانی هستند. انار و هندوانه به‌عنوان مهم‌ترین پیش‌نیازهای این شب محسوب می‌شوند و مصرف آنها به دلایل فرهنگی و نمایندگی از رنگ نور خورشید، در سفرۀ شب یلدا مورد توجه قرار می‌گیرد.

شاهنامه‌خوانی و حافظ‌خوانی

یکی از مراسمی که از دیرباز در شب یلدا برگزار می‌شود، شاهنامه‌خوانی است. در این مراسم‌ها، مخاطبان به شاهنامه و داستان‌های شاهنامه پرداخته و از آنها برای الهام‌گیری و نثر و نقشه‌برداری برای آینده استفاده می‌کنند. همچنین، مراسم حافظ‌خوانی نیز از جشن‌های اصلی شب یلداست که در آن معمولاً شعرهای حافظ خوانده و تفسیر می‌شوند.

شب چله در استان های مختلف

شب چله، یکی از مهم‌ترین جشن‌های مردم ایران است که در سراسر کشور با آداب و سنت‌های خاص جشن گرفته می‌شود. این جشن، در هر ناحیه و استان ایران دارای آیین‌ها و رسوم مختلفی است که نشان از تنوع فرهنگی و تاریخی این سرزمین دارد.

در این شب مهم، مردم افغانستان، خراسان و برخی نقاط از پاکستان و هند، به جشن و تکریم این رویداد با عادات و سنت‌های خود می‌پردازند. در برخی از این مناطق، به شب چله با نام "شب یلدا" یا "شب چراغانی" نیز اشاره می‌شود.

در خراسان، شب چله به‌طور ویژه تکریم شده و مردم از مراسمی به نام "کفبیخ" یا "بیخ زنی" در شب چله استفاده می‌کنند. در این مراسم، مردان و جوانان با دسته‌های چوبی مایع مواد تهیه شده را برای ساعت‌ها می‌زنند تا آن به صورت کف سفت درآید.  علاوه بر این، سنت‌های دیگری مانند حنا بندان برگزار می‌شود که در آن داماد و عروس با شادی و آواز به حمام می‌روند و مراسم عروسی آغاز می‌شود.

سنت دیگری که در این جشن وجود دارد، "خمچه" است که عروس با سینی بزرگی به نام "خمچه" هدایایی را دریافت می‌کند و اقوام داماد و عروس هدایا و کادوهای مختلفی را به هم داده و در میان گروه‌های خانوادگی شب را جشن می‌گیرند. این شب، فراتر از یک جشن و سنت مرسوم، ارزش‌ها و معنایی اجتماعی و فرهنگی را به همراه دارد و از نمادهای مهم فصل پاییز و فرا رسیدن سال جدید برای مردم مناطق مختلف این نواحی است.

در سیستان، شب یلدا به دو چله کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود که از اول دی ماه شروع می‌شود و تا دهم بهمن ماه ادامه دارد. شب بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین شب سال شناخته شده و جشن آغاز انقلاب زمستانی در تقویم ایرانی است. مردم در این شب از شیرینی‌های مختلفی مانند ستو، شیرینک، حلوا و میوه‌های فصلی مانند هندوانه، خربزه، عناب و پسته بهره می‌برند. همچنین، دیدار بزرگان و سالخوردگان فامیل در این شب صورت میگیرد و قصه‌گویی از بزرگترها و مراسم شعرخوانی از دیگر آیین‌های این شب است.

اما در خوزستان، آیین شب یلدا با داستان قارون افسانه‌ای به وجود می‌آید که به خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد که به طلا تبدیل می‌شوند و ثروت و برکت به همراه دارند. در این شب، خانواده‌ها دور هم جمع شده و با شوخی، خنده، و پذیرایی از آجیل، میوه‌ها، شیرینی‌ها و غذاهای محلی این روز را جشن می‌گیرند. هندوانه با رنگ سرخ در اهواز نقش مهمی دارد و فروش آن در این شهر به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. همچنین، شاهنامه خوانی و شعرخوانی و شکستن فندق از دیگر آیین‌های این شب در خوزستان است.

در اصفهان، داستان‌ها، فال حافظ، و تبادل هدایا و خوردن آجیل و میوه‌های مختلف جزئی از این جشن است. در آذربایجان نیز، تزیین محیط با هندوانه‌ها و ماهی‌ها و ارسال خوانچه به خانه‌های تازه‌عروس یا نامزد عادت‌های این شب هستند.

در کردستان، شب چله یا "شو چله" نامیده می‌شود و آداب خاص خود را دارد. در این منطقه، خانواده‌ها در شب یلدا غذاهای محلی مانند دلمه و نان سنگک را آماده می‌کنند و به عنوان سنتی مهم در این منطقه شناخته می‌شود.

مردم بوشهر نیز در این شب به آیین‌ها و سنت‌های خاصی پایبندند. مصرف هندوانه در شب یلدا در این منطقه رایج بوده و جزء عادات این جشن به حساب می‌آید.

در شیراز، سفرۀ شب یلدا مانند سفره‌های نوروزی، با رنگینی خاصی تزئین می‌شود. خوردن مرکبات برای سردمزاجان و خرما و رنگینک برای گرم‌مزاجان در این سفره معمول است و حافظخوانی نیز از جزء رسوم شب یلدا در این منطقه به شمار می‌رود.

مردم همدان نیز در شب یلدا فالی به نام "فال سوزن" می‌گیرند و سنت‌های خود را دنبال می‌کنند. همچنین، تنقلات محلی از جمله گردو، کشمش و مویز در این شب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در اردبیل، خانواده‌ها در شب یلدا به هم می‌پیوندند و مصرف میوه‌های محلی مانند هندوانه، انار و پرتقال در این شب رایج است.

مصرف هندوانه در گیلان بسیار مرسوم است و مردم به اعتقاد دارند که خوردن هندوانه در این شب می‌تواند از تشنگی در تابستان و از سرما در زمستان جلوگیری کند. همچنین، روش‌های خاصی برای تهیه آوکونوس، یک خوراکی محلی در این شب وجود دارد.

در این قزوین، آوردن میوه‌های خشک و تر به شب چله، به نام "شب‌چره"، رایج است و به عقیده مردم، بهار پربرکتی را نشان می‌دهد. همچنین، فرستادن "خونچه چله" به عنوان هدیۀ زمستانی برای تازه عروس‌ها نیز از جمله رسوم این شب است.

در این لرستان نیز، آداب و رسوم خاصی برای شب یلدا وجود دارد. مصرف غذاهای محلی، اجرای ترانه‌ها و آهنگ‌های محلی و تهیه تنقلات مخصوص این شب جزء فرهنگ و سنت‌های این منطقه به شمار می‌آید.

به طور کلی، شب یلدا در فرهنگ ایرانی با آداب و سنت‌های محلی هر منطقه جشن گرفته می‌شود که نشان از تنوع فرهنگی و تاریخی این سرزمین دارد.